تحقیق درباره پشم گوسفندان ايراني

نگاهي به پشم نژادهاي مختلف گوسفندان  ايران با تاكيد بر نزادهاي خراساني

 واژگان كليدي :گوسفند بلوچي ، كردي ،جعد ،پشم بهاره ،پشم پاييزه ،پشم نيم شور ،پشم ناشور

چكيده مقاله : حدود %70 مواد اوليه مصرفي قالي ايران پشم است. از ضرورت هاي اوليه ارتقاي كيفيت قالي ايراني توجه به پشم مصرفي  آن است .در طول در طول دو دهه اخير بلحاظ عدم توجه به پشم ضربات جبران ناپذيري بر پيكره قالي ايران وارد شده است . در اين مقاله تلاش گرديده است با مطالعه موردي انواع پشم گوسفندان استان خراسان جايكاه آن در قاليبافي ايران از جهات مختلف مورد بررسي قرار گيرد. شناسايي ويژگي هاي پشم گوسفندان ايراني و  مزيت نسبي آنها در  استفاده در قالي ايران از ديگر اهداف نگارش مقاله بوده وتامل بيشتري در مورد نژادهاي خراساني بعمل امده است.

مقدمه: يقينا يكي از مهمترين دلايل توسعه قاليبافي د رمناطق كوهستاني وجود اصلي ترين ماده  اوليه مورد نياز اين هنر و صنعت همانا پشم بوده است . نگاهي به فرش مناطق مختلف ايران در طول تاريخ نيز نشانگر صحت اين نظر مي باشد كه قاليبافي در مناطقي از توسعه كمي و كيفي برخور دار بوده است كه اصولاً در آن مناطق پرورش گوسفند وجود داشته و گوسفندان آن مناطق داراي پشم قابل توجه و كيفي مي باشند. اگر بنا به نظر محقق بزرگوار سياووش آزادي مبدا اوليه فرشبافي در ميان عشاير بوده و از آنجا به روستا و سپس به شهر و حتي به دربار  راه يافته ، مهمترين دليل آن وجود پشم گوسفندان عشاير بوده است .نگاهي به قاليهاي بيادگار مانده از دوره شكوه ،عظمت و اوج قالي ايراني و بررسي كيفيت مواد اوليه مصرفي آنها براين نكته تاكيد دارد كه قالي ايران با استفاده از پشم گوسفندان ايراني توانسته است به نقطه اوج خود برسد .

بيان مساله:
قريب به 70% پشم گوسفند ايراني در قاليبافي مصرف ميگردد.شناخت و معرفت نسبت  به ويژگيهاي پشم گوسفندان و مزايا و محدوديتهاي آنها مي تواند بخشي از مشكلات فراروي قالي ايران را برطرف نمايد.انجام اقدامات اساسي  در فرايند تهيه خامه قالي اعم از تقويت نژادهاي مناسب ،رعايت اصول پرورش پشم و پشم چيني،سورت و شستسشوي علمي،ريس و رنگرزي مطلوب در افزايش ارزش افزوده قاليبافي موثر است.بنا براين مساله اصلي آن است كه آيا اصولا پشم گوسفندان ايراني يا حداقل بخشي از آن داراي مزيت نسبي جهت مصرف در قاليبافي  ميباشد؟نژادهاي برنر كدامند؟چگونه ميتوان از پتانسيلهاي بالقوه موجود استفاده نمود؟دردو دهه اخير بدليل  اختلاف قيمت شديدي كه بين پشم و گوشت بوجود آمده انگيزه پشم چيني بهنگام ذبح گوسفند كاهش  يافته،درنتيجه يكي از مهمترين چالشهاي فرش ايراني كاربرد پشم دباغي شده درقاليبافي است.خروج پشم از مرزهاي شرقي و واردات آن به خاطر بخش نساجي و  استفاده از اين الياف در فرايند تهيه خامه قالي ابهام دارد!بنا بر اين موضوع فراوري  و پرورش پشم يكي از مهمترين موارد موثردر كيفيت قالي است.استفاده از پشم مناسب در توليد خامه قالي از بسياري عيوب فرش همچون دورنگي،رگه دار شدن ،نمدي شدن ،بري بري شدن ،ذرتي شدن ،عدم شفافيت رنگي جلوگيري نموده ضمن آنكه چگونگي استفاذه از آن نقش موثري در قيمت تمام شده فرش بافته شده دارد .

مواد و روش ها :در اين مقاله تلاش گرديده است ضمن استفاده از برخي منابع موجود در زمينه پشم اعم از كتب ،مقالات ،پايان نامه هاي دانشگاهي از نژاد هاي مختلف گوسفندان خراسان نمونه برداري و با همكاري آزمايشگاه الياف شناسي دانشگاه آزاد اسلامي واحد طبس مشخصه هاي مختلف الياف پشمي موجود در خراسان منجمله طول الياف ،قطر الياف ،تعداد وجعد … و همچنين ميزان رنگ پذيري و شفافيت رنگي آنها محاسبه شود. همچنين با مشاهده قاليهاي بافته شده با هريك از اين پشم ها تلاش گرديد كه مزايا و محدوديت هاي كاربرد در انواع پشم مورد تجزيه و تحليل قرار گيرد .همچنين به منظور اشراف مقاله بر نتايج حاصل از كاربرد پشم هاي مختلف با عوامل جمع آوري پشم در مناطق مختلف استان بالاخص در منطقه بشرويه فردوس ،سربيشه بير جند ،توليدكنندگان فرش دستباف ،پيش كسوتان فرش و تعدادي از مديران واحد هاي ريسندگي و پشم شوئي مصاحبه عميق به عمل آمد .

يافته ها:
 از دويست نوع نژاد گوسفندي كه بصورت شناخته شده در سراسر جهان پراكنده شده اند بالغ بر 28 نژاد مختلف گوسفند در ايران مورد شناسايي قرار گرفته اند كه عبارتند از: بلوچ ، سنجابي ،مهرباني ،شال ،مغاني ،كلكوهي ،قره گل ،كبود شيراز ،قزل ،افشاري ،تركي ،ماكويي ،فراهاني ،كرماني ،بختياري ،سنگسري ،نائيني ،زندي ،لري ،كردي ،زل ،جمهور ،تركا شوند مريوان ،خويي ،وارتيه شاهپور ،اروميه ،مكري سياه .

از ميان نژادهاي فوق الذكر پشم نژادهاي بلوچي ، كلكوهي ، بختياري ، ماكويي ، به رنگ سفيد و گوسفند نژاد فراهاني داراي پشم متمايل به سفيد نخودي و نژادهاي كرماني ، تركي ، افشاري و مغاني داراي پشمي به  رنگ سفيد متمايل به شكري و مابقي نژادها پشم آنها به رنگ هاي متنوع ميباشد . مطابق با آمارهاي موجود در وزارت جهاد كشاورزي بالغ بر هفتاد ميليون راس گوسفند در ايران وجود دارد كه بيشترين فراواني به ترتيب مربوط به گوسفندان بلوچي با2/ 29.%، سنجابي با8/10%، مغاني با7/9%، قره گل خاكستري با 9%، كردي 9/6%، زل 2/6%، قره گل سياه6% و لري بختياري 2/5% ،كمترين نژادها به ترتيب مربوط به نژادهاي سنگسري 4%، افشاري و ماكويي هر كدام 2/3%، مهرباني 7/2%، ساير نژادها 6/3% ميباشد . توليد پشم در گوسفندان نژادهاي مختلف متفاوت بوده كه بيشترين توليد مربوط به گوسفند نژاد بختياري بين 3-4 كيلوگرم و نژادهاي خراساني گوسفند بلوچي  5/1-5/2 كيلوگرم ، قره گل با 2-3 كيلو ، كردي 5/1-2 كيلو و مغاني با 5/1-5/2كيلو توليد پشم دارند بيشترين درصد راندمان پشم گوسفندان ايراني مربوط به واريته رضائيه با 74-94% و كمترين آن مربوط به واريته مكري با 44% مي باشد . درصد راندمان در بين گوسفندان خراساني به ترتيب بلوچي با 50-65%، قره گل 45-50%، كردي با 50-55%، و مغاني 65% مي باشد . از نظر ظرافت پشم گوسفندان بلوچي با 18-31 ميكرون ، شال با 28-34 ميكرون ، فراهاني با 25-28ميكرون ، كرماني با 23-27ميكرون ، زندي با 22-23ميكرون ظريفترين پشم هاي گوسفندان ايراني محسوب ميگردند. نژاد كردي با 31-35 ميكرون و نژاد قره گل با 35-40 ميكرون ضخيمترين پشم خراساني است و واريته هاي مكري با 40-45 ميكرون، قزل با 35-40 ميكرون ، مريوان با 40-42 ميكرون داراي بيشترين ضخامت و قطر الياف در بين گوسفندان ايراني مي باشند. ضخامت مابقي نژادها بين 25-35 ميكرون ميباشد . طول الياف گوسفندان داراي پشم ظريف ايراني بين 11-16 سانتي متر ، پشم متوسط بين 16-20 سانتي متر و پشم ضخيم بين 20-24 سانتي متر ميباشد . گوسفندان مريوان و قزل با 8 سانتي متر ، سنگسري با 11 سانتي متر واريته رضاييه با 8-10 سانتي متر داراي كمترين طول الياف و گوسفند واريته مكري با 24 سانتي متر در طول الياف بلند ترين الياف را دارا ست . تعداد جعد در ده سانتي متر در مورد نژادهاي مختلف گوسفندان ايراني نيز متنوع است. گوسفندان كلكوهي ، رضائيه ، بلوچ و زندي به ترتيب با 60،55،50،45 در هر 10 سانتي متر داراي بيشترين جعد و گوسفندان لري با 10 جعد كمترين جعد را داراست . تجعد ساير نژادها نيز بين 25-40 در هر ده سانتي متر ميباشد .

نسبت پشم سفيد به پشم رنگي و الوان نيز در بين استان هاي مختلف متفاوت است استان كرمانشاه با نسبت 95% پشم سفيد به الوان و پس از ان استان هاي خراسان ، اذربايجان ، خوزستان ، كردستان و و مازندران به ترتيب با 85%،75%،50%،30%و 10% پشم سفيد نسبت به پشم الوان در رده هاي بعدي قرار دارند.

از نقطه نظر نرمي و زبري پشم گوسفندان ايراني را به سه گروه نرم ، نيمه زبر و زبر طبقه بندي مي نمايند كه پشم نرم بيشتر در خراسان و بخش هايي از استان هاي كرمان و خوزستان ، پشم نيمه زبر بيشتر در استان هاي مازندران ، كردستان و تعدادي از شهرهاي استان خراسان توليد ميگردد .

با توجه به شاخص هاي مرغوبيت پشم براي قاليبافي منجمله ظرافت ، نرمي ، جعد ، رنگ ، رنگ پذيري و شفافيت رنگي به ترتيب گوسفندان بلوچي خراسان ، عربي اهواز ، كرمانشاه ، ماكويي توليد كننده مرغوبترين پشم مي باشند .

با عنايت به اينكه بالغ بر هفتاد ميليون راس گوسفند در ايران وجود دارد بنابراين اگر محصول نهايي هر گوسفند را معادل يك كيلو پشم شسته اماده ريس فرض نماييم و چنانچه 70% پشم توليدي را قابل مصرف در قاليبافي فرض شود سالانه بالغ بر هفتاد هزار تن پشم در ايران توليد ميگرددكه چهل و نه هزار تن آن آماده مصرف در قاليبافي است . از طرف ديگر چنانچه توليد فعلي فرش را بصورت ميانگين سالانه پنج ميليون متر مربع فرض و براي توليد هر متر مربع فرش معادل چهار كيلو پشم ( با در نظر گرفتن افت ريسندگي )در نظر بگيريم تنها معادل بيست هزار تن پشم مورد نياز بخش قاليبافي است . ملاحظه ميگردد كه نه تنها نيازي به واردات پشم براي تهيه خامه فالي نمي باشد كه بخش قابل توجهي از پشم توليدي را ميتوان در ساير بخش هاي زير مجموعه نساجي يا سابر دستبافته ها مورد استفاده قرارداد. واردات پشم بمنظور تهيه نخ ظريفتر يا تهيه خامه نرمتر و مخلوط نمودن با پشم داخلي انجام ميگردد كه تحقق اين مورد با توجه بيشتر به نژادهايي كه توليدكننده پشم مرغوبترين ميباشند امكانپذير ميباشد .

در استان خراسان نيز بالغ بر 15 ميليون گوسفند توليد كننده حداقل پانزده هزار تن پشم آماده ريسيدن مي باشند و اين در حاليست كه در خراسان بزرگ بالغ بر يك ميليون متر مربع فرش در سال توليد ميگردد چنانچه به ازاي هر مترمربع چهار كيلوگرم پشم در نظر گرفته شود اين استان بالغ بر يازده هزار تن پشم مازاد دارد. مشهورترين نژاد هاي گوسفندان استان خراسان از نظر كيفي به ترتيب بلوچي ،مغاني ،كردي و قره گل مي باشد %75 گوسفندان استان از نژاد بلوچ ،%20 كردي ،%5 قره گل ،%5 مغاني  ، %5 لر و  باقيمانده  نژاد هاي مختلف مي باشد .مقر و زيستگاه اصلي گوسفندان بلوچي خراسان جنوبي و رضوي مي باشد كه با توجه به موقعيت اقليمي بهترين نوع پشم در منطقه بشرويه و سربيشه توليد مي گردد .گوسفند بلوچي دوبار در سال چيده مي شود .لازم به ذكر است كه عمده ترين هدف پرورش گوسفند بلوچي پشم آن مي باشد و هدف هاي ديگر منجمله گوشت و شير و … از اهميت كمتري بر خور دار است .نژاد مغاني گوشتي است و زيستگاه اصلي آن دشت مغان و شهرستان ها ي سراب ،مشكين شهر ،اهر و اردبيل مي باشد و از آنجا به خراسان آورده شده. رنگ پشم گوسفند مغاني سفيد نخودي و شكري و بنابراين نسبت به گوسفند بلوچ از اهميت كمتري برخوردار است .همچنين از نظر نرمي نيز بهيچوجه قابل مقايسه با پشم بلوچي نمي باشد و فوق العاده خشن مي باشد .چون اين الياف داراي مدولاي بزرگ مي باشد شفافيت رنگي ندارد و استفاده از آن در قاليبافي اصولاً توصيه نمي گردد .نژاد كردي عمدتاً در نواحي شمال استان خراسان توسط قبايل كردي كه از دوره صفويه به اين منطقه مهاجرت نموده اند پرورش داده ميشود. بلحاظ سرما تنها يكبار در سال چيده مي شود. رنگ پشم گوسفند كردي از نخودي تيره تا خرمايي و قهوه اي مي باشد. لذا براي بافت سفره هاي كردي خراسان مصرف مي شود . گوسفند قره گل عمدناَ به لحاظ پوست آن پرورش داده مي شود و پشم آن نسبت به ساير نژادها از اهميت بسيار كمي برخوردار است .پشم گوسفد بلوچي نسبت به گوسفند كردي ازقدرت جذب رنگ  بيشتري برخوردار است و نسبت به گوسفند مغاني  نيز همينطور.در شرايط مساوي راندمان پشم بلوچي در بافت قالي نسبت به ساير نژاد هاي پرورش داده شده در سطح استان %150 است. بطوريكه براي هر متر مربع  قالي تجاري 5/2 كيلو خانه پشمي بلوچ مصرف ميگردد .در مورد نژاد كردي اين مقداربه75/3 كيلو گرم ميرسد . تهيه مخلوطي شامل %60 بلوچ %20 كردي %20 مغاني ميتواند ضمن تامين نسبي مرغوبيت  قيمت تمام شده آن را تا حدود زيادي كاهش دهد، به شرط آن كه عمليا ت حلاجي ومخلوط كني با دقت خاصي انجام گردد .

تجزيه و تحليل يافته ها : يافته هاي تحقيقي حاكي از آن است كه :

پشم توليدي در داخل كشور كشور نياز قاليبافي كشور را  تامين مي نمايد و نيازي به    واردات پشم از خارج از كشور نمي باشد .

بر خلاف تصور بسياري پشم گوسفندان ايراني با لاخص نژادهاي بلوچي ،كرماني ،نائيني ،كلكوهي ،ماكويي ،فراهاني ،عربي اهواز ،مرغوب ترين الياف براي بافت قالي هاي ظريف مي باشند اين الياف داراي درخشش رنگي فوق العاده بوده در مقابل عمليات نمدي شدن نسبت به پشم مرينوس از مقاومت  بيشتري برخوردار است .

بمنظور نجات قالي ايران مي بايست راهكارهايي انديشيده شود كه قيمت پشم معادل قيمت گوشت از دامداران خريداري و مابه تفاوت آن به صورت يارانه از طرف مركز ملي فرش ايران  يا وزارت جهاد كشاورزي به دامدار پرداخت گردد .اين مورد در مورد گوسفنداني كه داراي پشم سفيد و ظريف و نرم ميباشد از اهميت بيشتري برخور دار است

موادرنگرزي طبيعي تكميل كننده جلوه و زيبايي و درخشندگي خامه پشمي تهيه شده از الياف گوسفندان نژادهايي همچون بلوچي ،كرماني ، ،عربي اهواز و … مي باشند حتي الامكان براي رنگرزي خامه قالي تهيه شده از پشم ايراني مي بايست از مواد رنگرزي طبيعي استفاده شود .

بهداشتي نمودن آغل گوسفندان ، آموزشي پشم چيني و استفاده ار ماشين هاي پشم چيني برقي ،تهيه مخلوط مناسب در كارخانه پشم ريسي ،شستشوي مناسب پشم قبل و بعد از عمليات ريسندگي، كيفيت خامه پشمي را فوق العاده ارتقا  مي دهد.

شستشوي گوسفند قبل از پشم چيني باعث كاهش هزينه هاي مربوط به عمل آوري خامه پشمي مي شود ضمن آن كه براي گوسفند نيز مزاياي قابل توجهي دارد .                 

7-همكاري مستمر ارگانهاي ذيربط منجمله مركز ملي فرش/جهاد كشاورزي/دامپزشكي و اتحاديه هاي ضروري است.

8-نجات فرش ايراني در گرو توجه به مواد اوليه بالاخص پشم است، انجام پزوهشهاي اساسي در اين زمينه ضروري است

و....